Ανεβάζω μερικές πρόχειρες σημειώσεις, που προέκυψαν κατά κάποιο τρόπο σαν ‘παραπροϊόν’ μιας ανάγνωσης της γερμανικής έκδοσης του Κεφαλαίου, κατά τη διάρκεια της οποίας συμβουλεύτηκα σε αρκετά σημεία τη διαθέσιμη ελληνική της Σύγχρονης Εποχής (μτφ. του Παναγιώτη Μαυρομάτη). Από την αντιπαραβολή της μετάφρασης με το πρωτότυπο προέκυψαν οι παρακάτω σημειώσεις, που φυσικά δεν είναι εξαντλητικές  — το εργατική/εργασιακή δύναμη έχει συζητηθεί αρκετά, για παράδειγμα στη ‘μεταφραστική επισήμανση’ στη ‘Σύνοψη του Κεφαλαίου’, εκδόσεις Αλήστου Μνήμης (υπάρχει στο scribd.com). Αλλά στο βαθμό που αναδεικνύουν προβληματικά σημεία της μετάφρασης που δυσχεραίνουν την κατανόηση μπορούν ίσως να είναι χρήσιμες και σε άλλους. Παραπέμπω πάντα πρώτα στην ελληνική έκδοση της Σύγχρονης Εποχής (2002) η οποία είναι διαθέσιμη στο ίντερνετ, ύστερα στη γερμανική έκδοση του Dietz Berlin (Marx-Engels-Werke) και τέλος στην αγγλική έκδοση του Penguin (Ben Fowkes), που επίσης είναι διαθέσιμη στο ίντερνετ.

[22/22/98]

Εφόσον γενικά μια τέτια κριτική την αντιπροσωπεύει μια τάξη, μπορεί να την αντιπροσωπεύει μόνο η τάξη που η ιστορική της αποστολή είναι ν’ ανατρέψει τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής και να καταργήσει οριστικά τις τάξεις, δηλ. το προλεταριάτο.

Soweit solche Kritik überhaupt eine Klasse vertritt, kann sie nur die Klasse vertreten, deren geschichtlicher Beruf die Umwälzung der kapitalistischen Produktionsweise und die schließliche Abschaffung der Klassen ist – das Proletariat.

In so far as such a critique represents a class, it can only represent the class whose historical task is the overthrow of the capitalist mode of production and the final abolition of all classes – the proletariat.

Εδώ ο Μαυρομάτης αντιστρέφει τη σύνταξη. Δεν εκπροσωπεί η τάξη την κριτική, αλλά η κριτική την τάξη.

[25/27/102]

Βέβαια ο τρόπος της έκθεσης πρέπει να διαφέρει τυπικά από τον τρόπο της έρευνας.

Allerdings muß sich die Darstellungsweise formell von der Forschungsweise unterscheiden.

Of course the method of presentation must differ in form from that of inquiry.

Formell εδώ είναι λάθος να αποδοθεί ‘τυπικά’: ο Μαρξ λέει ότι o τρόπος παρουσίασης/έκθεσης (που είναι η μέθοδος που διαβάζουμε στο Κεφάλαιο) πρέπει να διαφέρει ως προς τη μορφή από τον τρόπο έρευνας (που εν πολλοίς είναι η μέθοδος που διαβάζουμε στα Grundrisse).

[52/52/128]

Ας εξετάσουμε τώρα το residuum [το υπόλειμμα] των προϊόντων της εργασίας. Δεν απόμεινε απ’ αυτά τίποτ’ άλλο, εκτός από την ίδια φαντασματική αντικειμενικότητα, ένα απλό πήγμα αδιάκριτης ανθρώπινης εργασίας,…

Betrachten wir nun das Residuum der Arbeitsprodukte. Es ist nichts von ihnen übriggeblieben als dieselbe gespenstige Gegenständlichkeit, eine bloße Gallerte unerschiedsloser menschlicher Arbeit

There is nothing left of them in each case but the same phantom-like objectivity; they are merely congealed quantities of homogeneous human labour…

Gallerte που μεταφράστηκε από τον Μαυρομάτη σαν ‘πήγμα’, είναι μια λέξη που εκφράζει κάτι συγκεκριμένο, και θα πει ζελατίνη. Η ζελατίνη είναι ένα προϊόν ζωικής προέλευσης που παρασκευάζεται στα σφαγεία μέσα από μια διαδικασία βρασμού/τήξης των υπολειμμάτων: από το χόνδρο των οστών, τους συνδετικούς ιστούς, τα τομάρια κτλ., εκλύεται το κολλαγόνο. Το τελικό προϊόν είναι άοσμο, άγευστο και άχρωμο, και χρησιμοποιείται ως πηκτικό στη ζαχαροπλαστική και τη μαγειρική. Τώρα, το ενδιαφέρον είναι ότι ο Μαρξ ενδεχομένως να σκόπευε να αηδιάσει τον αναγνώστη του (που τον 19^ο αι. θα ήταν πιο εξοικειωμένος με τέτοια πράγματα)[1]. Στις κοινωνίες που κυριαρχεί ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, η ανθρώπινη δραστηριότητα, για να ισχύσει κοινωνικά, πρέπει να μετατραπεί σε κάτι σε κάτι άγευστο, άχρωμο, αδιάκριτο – σε αφηρημένη εργασία. Πρόκειται για το καπιταλιστικό προτσές εργασίας, που αλέθει, στίβει το προλεταριάτο για να παραχθεί το Δx. Η τελική μορφή, το χρήμα, “δε μυρίζει”, δε μαρτυρά τη διαδικασία από την οποία προήλθε. Φυσικά, και ιδίως αν λάβουμε υπόψη τον τρόπο παρασκευής αυτής της άοσμης, άχρωμης, άγευστης κοινωνικής οντότητας, η απόσταση από τη μορφή-χρήμα (που δε μυρίζει, σ. 122) μέχρι τη μορφή-κεφάλαιο (που έρχεται στον κόσμο βουτηγμένο από την κορυφή ως τα νύχια στο αίμα και στη βρωμιά, σ.785) δεν είναι παρά ένα τσιγάρο δρόμος, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Προφανώς η αναφορά εδώ στη ζελατίνη πρέπει, ιδίως αν λάβουμε υπόψη το ως συνήθως μακάβριο χιούμορ του Μαρξ, να συνδεθεί με την τελευταία παράγραφο του 2^ου μέρους του Κεφαλαίου (σ. 189/191), κατά την οποία ο εργάτης εμφανίζεται να έρχεται στην αγορά για να πουλήσει το ίδιο του “το τομάρι, ξέροντας ότι το μόνο που τον περιμένει είναι το γδάρσιμο.”

[55/56/131]

2. Ο διπλός χαρακτήρας της εργασίας που περιέχεται στα εμπορεύματα

2.Doppelcharakter der in den Waren dargestellten Arbeit

2. THE DUAL CHARACTER OF THE LABOUR EMBODIED IN COMMODITIES

2. Double caractère du travail présenté par la merchandise

Εδώ εμφανίζεται ένα πρόβλημα που υπάρχει γενικά στη μετάφραση του Κεφαλαίου. Ο Μαρξ εκτός από δυο-τρεις φορές (πχ. στην πρώτη παράγραφο αυτής της ενότητας), μιλά για εργασία που εκτίθεται/παρουσιάζεται/παρασταίνεται στο εμπόρευμα και όχι για εργασία που περιέχεται στο εμπόρευμα ή οπουδήποτε αλλού. Darstellen θα πει απεικονίζω, παρουσιάζω, εκθέτω, αλλά και ενσαρκώνω (με την έννοια του ηθοποιού που ενσαρκώνει ένα ρόλο). Ο Μαυρομάτης μεταφράζει κατ’ εξακολούθηση το darstellen με το περιέχω, κάτι που δεν αποτελεί μετάφραση, αλλά ρικαρντιανή ερμηνεία του μαρξικού κειμένου.

[55/55/131]

<1. Auflage folgt: Wir kennen jetzt die Substanz des Werts. Es ist die Arbeit. Wir kennen sein Größenmaß. Es ist die Arbeitszeit. Seine Form, die den Wert eben zum Tausch-Wert stempelt, bleibt zu analysieren. Vorher jedoch sind die bereits gefundenen Bestimmungen etwas näher zu entwickeln.>

Now we know the substance of value. It is labour. We know the measure of its magnitude. It is labour time. The form, which stamps value as exchange-value, remains to be analysed. But before this we need to develop the characteristics we have already found somewhat more fully.

Εδώ ο Μαυρομάτης παραλείπει μια προσθήκη από την 1^η έκδοση του Κεφαλαίου, της οποίας το 1^ο κεφάλαιο διαφέρει σημαντικά από των επόμενων εκδόσεων. Η προσθήκη ακολουθεί την παράγραφο που τελειώνει με το “…της εργασίας που πραγματοποιείται μέσα σε αυτό το εμπόρευμα.”

Μεταφράζω:

“Τώρα γνωρίζουμε την υπόσταση της αξίας. Είναι η εργασία. Γνωρίζουμε το μέτρο μεγέθους της. Είναι ο χρόνος εργασίας. Μένει να αναλύσουμε τη μορφή της, με την οποία ακριβώς προσδίδεται (κυριολεκτικά σταμπάρεται)  στην αξία η μορφή της ανταλλακτικής αξίας. Πριν όμως, έχουμε να αναπτύξουμε λίγο καλύτερα τους προσδιορισμούς που έχουμε ήδη βρει.”

Εναλλακτικά:

Μένει να αναλύσουμε την μορφή της, η οποία ακριβώς διαμορφώνει (καλουπώνει;) την αξία σε ανταλλακτική αξία.

 [57/57/133]

Ώστε, σαν δημιουργός αξιών χρήσης, σαν ωφέλιμη εργασία, η εργασία είναι ανεξάρτητος από κάθε κοινωνική μορφή όρος ύπαρξης του ανθρώπου, αιώνια φυσική ανάγκη, χωρίς την οποία δεν είναι δυνατή η ανταλλαγή της ύλης ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, δεν είναι δηλ. δυνατή η ανθρώπινη ζωή.

Als Bildnerin von Gebrauchswerten, als nützliche Arbeit, ist die Arbeit daher eine von allen Gesellschaftsformen unabhängige Existenzbedingung des Menschen, ewige Naturnotwendigkeit, um den Stoffwechsel zwischen Mensch und Natur, also das menschliche Leben zu vermitteln.

Labour, then, as the creator of use-values, as useful labour, is a condition of human existence which is independent of all forms of society: it is an eternal natural necessity which mediates the metabolism between man and nature, and therefore human life itself.

Ο Μαυρομάτης αποδίδει σε όλο το βιβλίο το Stoffwechsel (μεταβολισμός) σαν ‘ανταλλαγή της ύλης’ και αποσιωπά εντελώς την ύπαρξη του όρου vermitteln, κτλ. Το ‘ανταλλαγή της ύλης’ είναι προβληματικό γιατί η ‘ανταλλαγή’ έχει ως όρος συγκεκριμένη σημασία στο Κεφάλαιο. Η εργασία στο θεωρητικό πλαίσιο του Κεφαλαίου αποτελεί διαμεσολάβηση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση. Naturnotwendigkeit δεν είναι φυσική ανάγκη, αλλά φυσική αναγκαιότητα ή αναγκαιότητα της φύσης.

Μεταφράζω:

Ως δημιουργός αξιών χρήσης, ως ωφέλιμη εργασία, η εργασία είναι επομένως ανεξάρτητος από κάθε μορφή κοινωνίας όρος ύπαρξης του ανθρώπου, αιώνια φυσική αναγκαιότητα ούτως ώστε να μεσολαβείται ο μεταβολισμός ανάμεσα σε άνθρωπο και φύση, και άρα η ανθρώπινη ζωή.

[90/91/170]

…κρατάει ημερολόγιο για το τι κάνει

beginnt als guter Engländer bald Buch über sich selbst zu führen

he soon begins, like, a good Englishman, to keep a set of books.

Ακριβέστερα, αρχίζει να κρατά (λογιστικά) βιβλία.

[143/144/228]

Από απλός κρίκος που μεσολαβεί στην ανταλλαγή της ύλης, η αλλαγή αυτής της μορφής γίνεται αυτοσκοπός

Aus bloßer Vermittlung des Stoffwechsels wird dieser Formwechsel zum Selbstzweck

Instead of being merely a way of mediating the metabolic process [Stoffwechsel], this change of form becomes an end in itself.

Μεταφράζω:

Από σκέτη διαμεσολάβηση του μεταβολισμού αυτή η αλλαγή μορφής μετατρέπεται σε αυτοσκοπό.

[445/452/554]

Όταν το 1758 ο Έβερετ κατασκεύασε την πρώτη υδροκίνητη κουρευτική μηχανή, τη μηχανή αυτή την κάψαν μερικές εκατοντάδες εργάτες που μείνανε χωρίς δουλειά.

Als Everet 1758 die erste vom Wasser getriebne Maschine zum Wollscheren erbaut hatte, wurde sie von 100.000 außer Arbeit gesetzten Menschen in Brand gesteckt.

No sooner had Everett constructed the first woolshearing machine to be driven by water-power (1758) than it was set on fire by 100,000 people who had been thrown out of work.

Δεν πυρπολήθηκαν οι μηχανές από ‘μερικές εκατοντάδες εργάτες’, αλλά από 100.000.